شبهای کابل؛ تحولی در عرصه ادبی افغانستان
آصف آشنا
«شبهای كابل»، عنوان همايش ادبي است كه از 1387 به اين سو، خانه ادبيات افغانستان در كابل برگزار میکند. هر چند پس از طالبان، فعاليتهاي ادبی چشمگيری در كابل انجام شده است، برگزاري سلسله همايشهای «شبهای كابل»، كار تازه و متفاوتی است كه در حوزه ادبيات افغانستان در پايتخت اين كشور انجام میشود.
تلاش براي تقويت فرهنگ نقد و نقدپذيری در حوزه ادبيات، گرامیداشت شخصيتهاي ادبی معاصر، تلاش برای پل زدن ميان نويسنده و مخاطب؛ چشمانداز خانه ادبيات افغانستان برای رشد ادبيات در اين كشور است كه بخشی از آن با برگزاري «شبهای كابل» دنبال میشود.
نخستين شب از «شبهاي كابل»، … در ٢١ اسد (مرداد) 1387 در گرامیداشت فعاليت و زندگي ادبي محمدحسين محمدی، داستاننويس مشهور افغانستان برگزار شد؛ شبی كه خانه ادبيات افغانستان، تنها برگزاركننده آن نبود و نهادهایی چون انجمن قلم افغانستان، مؤسسه علمی ـ فرهنگی سراج، مركز تعاون افغانستان، آكادمی هنر و علوم سينمايی و دانشگاه كاتب در برگزاری آن نقش داشتند. با این حال، همايشهای بعدی «شبهای کابل» را خانه ادبيات افغانستان مديريت کرده است.
محمداعظم رهنورد زرياب، حسين فخری، خالد نويسا و عباس آرمان از داستاننويسان پرآوازه افغانستان و سيد ضيا قاسمی، خالده فروغ، محمود جعفری و سيد ابوطالب مظفری از شاعران شناخته شده و صاحب اثر در جامعه ادبی كشور هستند كه «شبهای كابل» در كنار گرامیداشت فعاليتهای ادبی آنان، به نقد و بررسی آثارشان پرداخته است.
به گفته محمدحسين محمدی، مدیر خانه ادبيات افغانستان: «نبود فرهنگ نقد و نقدپذيری در حوزه ادبيات كشور، جدّیترين مشكل در راه پويايی ادبيات در افغانستان است… تا زمانی كه جامعه ادبی عاری از نقد باشد، ما نمیتوانيم انتظار رشد و بالندگی آن را داشته باشيم. در واقع، كار ادبي در موجوديت نقد و نقدپذيری به پختگی میرسد و اين چيزی است كه يا ما در گذشته ادبی خود نداشتهايم و گاه گداری اگر فعاليتهایی زير نام نقد ادبی انجام شده، چيزی غير از نقد كارساز و راهگشا بوده است».
اينكه چرا نقد و نقدپذيری در جامعه ادبی افغانستان تا هنوز جدّی گرفته نمیشود، موضوعی است كه به چيستی جامعه ادبی در كشور برمیگردد. با آنكه افغانستان، گذشته ادبی ارزشمندی دارد، اما سالهاست كه اين كشور، جامعه ادبی كوچك و محدودی دارد با مشكلات بزرگ و مشتركات كوچك؛ جامعهای كه اكثريت شخصيتهای ادبی، دوستان گرمابه و گلستان هم هستند و همین رابطه به عنوان عمدهترين مانع در راه شكلگيري نقد و همگانی شدن فعاليتهاي ادبی در افغانستان عمل كرده است.
در كنار تفاوت و خلاقيتهایی كه در شیوه برگزاري «شبهاي كابل» ديده میشود، حضور چشمگير شرکتكنندگان اين همايش چيزي است كه اين همايش را از ديگر فعاليتهای ادبی كه به صورت گروهی در افغانستان انجام ميشود، متمايز كرده است.
فعاليتها و همايشهاي ادبی در سالهای پس از طالبان، چيزي بوده است كه اكثرا محدود به اهالي ادب بوده است يا به عبارت ديگر، مخاطبان ادبيات، مجال و فرصت كمتری براي راه يافتن به حلقات برگزاری فعاليتهای گروهي ادیبان را داشتهاند. با این حال، در همايشهای «شبهاي كابل»، اكثريت شرکتكنندگان را مخاطبان ادبيات تشكيل میدهند تا شاعران و نويسندگان. از نظر محمدی، «راه يافتن مخاطبان به همايشهای ادبی، فرصتی است برای گسترش و همگانی شدن ادبيات؛ چون ادبيات چيزی است كه مسئله پويايی و اثرگذاری آن بر جامعه، تا حدودي به مخاطب برمیگردد».
از يازده برنامه اجرا شده «شبهای كابل»، من در نه برنامه آن بودهام و میتوانم بگویم که حدود هفتاد درصد از شرکتكنندگان در این همایشها كسانی بودهاند كه خودشان دستاندرکار ادبیات و خلاقیتهای ادبی نیستند، بلكه كسانی هستند كه به صورت جدّی، جزو خریداران، طرفداران و علاقهمندان آفرینشهای ادبی و در یک کلام، مخاطبان جدّی این عرصه هستند.
حضور گسترده و جدّی مخاطبان در «شبهای كابل»، امری است كه به ابتكار مديران خانه ادبيات افغانستان برمیگردد. تلاشی كه در سالهای آينده میخواهد ادبيات افغانستان را از وضعيتی كه فعلا در آن قرار دارد و مخاطب چنداني ندارد، بيرون بكشد. به باور مسئولان اين نهاد ادبي، رشد و بالندگی ادبيات در افغانستان، بدون رابطه با مخاطب و كمك به رشد مخاطب، امر دشواری است.
هر چند به استثنای شب دهم، موضوع محوری «شبهای كابل»، گراميداشت شخصيتهاي بنام ادبی و نقد کارنامههای آنان بوده، ولی برگزاری هر برنامه با رونمايی يك كتاب تازه در حوزه ادبيات نیز همراه شده است؛ كتابهایی كه انتشارات خانه ادبیات افغانستان چاپ میکند. محمدحسين محمدی در این باره ميگويد: «رونمايی كتاب، تلاشی است برای تشويق مخاطبان به حمايت از فعالیت و خلقكنندگان آثار ادبي. در گذشته، فقر مخاطبان سبب شده بود وقتی اثر شاعر يا داستاننويسی چاپ ميشد، بخش ديگری از مسئوليت و كار صاحب اثر، توزيع و هديه كردن كتاب به مخاطبان بود. ما با رونمایی كتاب میخواهيم فرهنگ خریدن آثار هنری را نیز به صورت غیر مستقیم ترویج کنیم».
خانه ادبيات افغانستان که در سال ١٣٨٢ به ابتکار تعدادی از دانشجويان افغانستانی در تهران راهاندازی شد، برگزاری پنج دوره جشنواره ادبی «قندپارسی»، برگزاری جايزه ادبی «نوروز»، انتشار مجله ادبی «فرخار» و «روايت» و برگزاری «شبهای كابل» را در کارنامه چندساله خود گنجانده است. همچنین تاکنون یازده کتاب از شاعران و نویسندگان مشهور افغانستان در این نهاد ادبی به چاپ رسیده که «بلوای خفتگان» نوشته محمدجان تقی بختياری، «زيبای زير خاك خفته» نوشته رهنورد زرياب، «خروسان باغ بابر» نوشته حسين فخری، «آشار» نوشته عبدالواحد رفيعی و «عقابها چگونه ميميرند؟» مجموعه شعر ابوطالب مظفری از جمله آنهاست.
کابل ـ 27 ثور (اردیبهشت) 1390